መተው፤ ነገሬን ላይከተው

ታዋቂው የሥነ ልቡና ምሁር ሮልፍ ዶብሊ ‹አጥርቶ የማሰብ ጥበብ› በተሰኘው መጽሐፋቸው ላይ እንዲህ ይላሉ፡፡ እንበልና አንተ የመድኃኒት አስተዳደር ኃላፊ ነህ፡፡ ለረዥም ግዜ ታምሞ የአልጋ ቁራኛ ለሆነ ሰው የሚሰጥን መድኃኒት በተመለከተ እንድትወስን ቀረበልህ፡፡ መድኃኒቱ ከባድ የሆነ የጎንዮሽ ችግር አለው፡፡ ከሚወስዱት መካከል 20 በመቶዎቹ ሊሞቱ ይችላሉ፡፡ 80 በመቶዎቹን ደግሞ የማዳን ዕድል አለው፡፡ ይህን መድኃኒት ሰውዬው ይውሰድ ወይስ አይውሰድ? የሚለውን ጉዳይ እንድትወስንበት ፊትህ ላይ ቀረበ፡፡

ብዙዎች ይላሉ ሊቁ ከአምስት ሰዎች አንዱን የሚነጥቀውን ይህንን መድኃኒት ሰውዬው ይውሰድ ብለው ለመፈረምን ይፈራሉ፡፡ በሰው ሞት ላይ መፈረም ወይም በሰው ሕይወት ላይ መፍረድ አድርገው ይቆጥሩታልና፡፡ በቶሎ የሚታያቸውም 20 በመቶ ሰዎችን ይጎዳል የሚለው እንጂ 80 መቶ ሰዎችን ይጠቅማል የሚለው አይደለም፡፡ ምናልባትም ከመድኃኒቱ በኋላ ሰውዬው ቢሞት ሚዲያውም ሆነ ሰዎች የሚያወሩት ወሬ የሚገድል መድኃኒት ወስዶ መሞቱን የሚገልጥ ሊሆን ይችላል፡፡ ምናልባትም ባንተ ውሳኔ መድኃኒቱን የወሰዱ ተከታታይ ሦስት ሰዎች ሊሞቱ ይችላሉ፡፡ ይህ ደግሞ በአንተም፣ በሆስፒታሉም፣ በታካሚዎቹም ሆነ በኅብረተሰቡ ዘንድ ‹ለምን ወሰነ? ለምን አይተወዉም ነበር? ለምን አይቀርበትም?› የሚሉ ጥያቄዎችን ሊያስነሣ ይችላል፡፡ እነዚያ በተከታታይ ሞትን የቀመሱት ወገኖች ከጠቅላላው ውጤት 20 በመቶው ውስጥ መሆናቸውን የሚመለከት አይኖርም፡፡

ይህ ነው ሰዎችን ከዝምታ ይልቅ ተግባርን እንዲፈሩ የሚያደርጋቸው፡፡ ሮልፍ ዶብሊ ይህን ሁኔታ በኛ ብሂል ‹መተው ነገሬን ከተተው›  ወይም በእርሳቸው ቋንቋ ‹the omission bias› ይሉታል፡፡ የማይወስንና የማይሠራ ከሚወስንና ከሚሠራ ሰው ይልቅ የተሻለ ነገር እንዳደረገ የሚቆጠርበት አዝማሚያ ነው፡፡ ከሚመጡ ሚሊዮን መልካም ውጤቶች ይልቅ የሚከሠቱ አንድ ሺ ስሕተቶችንና ጥፋቶችን አጉልቶ በመመልከት ‹ቢቀርስ› የሚል ውሳኔ፡፡ 

መስተጋብር፡- አማራጭ አይደለም ሕልውና ነው

እጅግ ተቀራራቢ የሆነ ዘረመል ያላቸው(የቅርብ አያት ካላቸው) ወገኖች በሚመሠርቱት ግንኙነት ዝርያ የሚፈጠርበት ሂደት ኢንብሪዲንግ(Inbreeding) ይባላል፡፡ በዚህ መልኩ የሚፈጠሩ ዝርያዎች ተፈጥሯዊ ጥንካሬያቸውን ማጣት ብቻ ሳይሆን ሌሎች ውስብስብ ችግሮችም ይገጥሟቸዋል፡፡ ይህ የተፈጥሮ አቅም ማጣትም ቀስ በቀስ የዝርያውን የመባዛት ዕድል እየቀነሰው ይመጣና ከምድረ ገጽ እንዲጠፋ ሊያደርገው ይችላል፡፡ ቀደምቶቻችን የቅርብ ዘመዳሞች እንዳይጋቡ የከለከሉት ይህ ችግር በሰው ዘር ላይ እንዳይከሠት በማሰብ ነው፡፡ ለዚህ ሁነኛ መፍትሔው ከሚራራቁ ወገኖች ጋር የሚመሠረት ግንኙነት ነው፡፡ 

በማኅበራዊ ግንኙነትም ሰው በዕውቀት፣ በአመለካከት፣ በሐሳብ፣ በመረጃ ምንጭና በአካሄድ ተመሳሳይ ከሆነ ማኅበረሰብ ጋር የሚኖር ከሆነ ውጤታማነቱ እየቀነሰ ይመጣል፡፡ የሐሳብ ኢምብሪዲንግ ይገጥመዋል፡፡ በዕውቀትና በሐሳብ ጠንካራ አይሆንም፡፡ በአመለካከትና በአካሄድ አይሰላም፡፡ አንድ ቋንቋ ብቻ እየሰማ፣ በአንድ መንገድ ብቻ እያሰበ፣ ከአንድ ምንጭ ብቻ እየሰበሰበ፣ ከአንድ አቅጣጫ ብቻ እያየ ስለሚኖር የእርሱ ሐሳብ ከሌሎቹ ጋር ተወዳድሮ የማሸነፍ ዕድሉ ይጠብባል፡፡ ቀስ በቀስም እየጠፋ ይሄዳል፡፡ 

ሸዋ፡- የጥንትና ዛሬ መገናኛ

ዛሬ በተለምዶ ‹ሸዋ› እየተባለ የሚጠራውና ወደ ስድስት በሚጠጉ ዞኖች የተከፋፈለው የመሐል ኢትዮጵያ ክፍልን ታሪክ መረዳት የኢትዮጵያን ሕዝብ የውሕደት ታሪክ ለመረዳት ዓይነተኛ ማሳያ ነው፡፡ በሰሜን በዓባይ ወንዝና በበሽሎ፣ በመሐል ‹ሸዋ ሜዳ› እየተባለ በሚጠራው ሰፊ ሜዳ፣ በምሥራቅ በአዋሽ ወንዝ፣ በምዕራብ በወንጭት፣ በዠማና በሙገር ወንዞች፣ የተከበበ ነበር፡፡

ሴዋ (ሸዋ) የሚለውን ስም መጀመሪያ ለግዛታቸው የተጠቀሙት በይ(ኢ)ፋት አካባቢ ያለው ጥንታዊውን ግዛት የመሠረቱት ሙስሊም ሡልጣኖች ናቸው፡፡ ከ896/7-1285 በሸዋ ጠንካራ የሆነና እስከ ዘይላ ወደብ ድረስ ግዛቱንና ተጽዕኖውን ያስፋፋ የሙስሊም ሡልጣን ነበር፡፡ ኤንሪኮ ቼሩሊ እኤአ በ1936 በሐረር ከተማ አግኝቶ የቀዳው በ1863 የተጻፈው የዐረብኛ የእጅ ጽሑፍ ስለዚህ ጥንታዊ የሡልጣን ታሪክ የሚነግረን ብቸኛ ምንጫችን ነው፡፡ ይህንን ግዛት የመሠረተው ማሕዙሚ የተባለ ጎሳ ቤተሰብ ነበር፡፡ የዚህን ሡልጣናዊ ግዛት ድንበሮች በርግጠኝነት ለማመልከት አልተቻለም፡፡ እንደ ቼሩሊ ያሉ ባለሞያዎች ግን በደቡብ ከጣርማ በር ተራሮች፣ አንሥቶ እስከ እንጦጦ ተራራ ይደርስ እንደነበር፣ በምዕራብ የሙገር ሸለቆ፣ በምሥራቅም ይፋትና ፈጠጋር ድረስ እንደተዘረጋ ገልጠዋል፡፡