የሌለውን ‹ፈላስፋ› ፍለጋ

የመጽሐፉ ታሪክ

(ክፍል ሁለት)

ከስድስት ወር በኋላ በየካቲት 1853(እኤአ) ኡርቢኖ ለአንቶኒዮ ዲ. አባዲ በጻፈው ደብዳቤ ላይ ‹ሐተታ ዘርዐ ያዕቆብ› በእጁ መግባቱን ገለጠለት፡፡ ‹በመጨረሻ ባለፈው የገለጥኩልህን መጽሐፍ አገኘሁት፡፡ መጽሐፉን ተርጉሜዋለሁ፡፡ ነገር ግን ዋናውን እንጂ ትርጉሙን ላንተ መላክ የለብኝም ብዬ ስላሰብኩ በደብዳቤ መልክ ልልክልህ እንድችል በስስ ወረቀትና በጥቃቅን ፊደላት መገልበጥ ጀምሬያለሁ፡፡ አመቺ ጊዜ ካገኘሁ እልክልሃለሁ› ብሎታል፡፡ በዚህ ደብዳቤው ላይ መጽሐፉን አሳጥሮ ገልጦታል፡፡ የዘርአ ያዕቆብን የሞቱን ታሪክ የጻፈው ተማሪው ወልደ ሕይወት መሆኑንና ወልደ ሕይወት ሌላ መጽሐፍ መጻፉን በዚህ መጽሐፍ ላይ እንደገለጠ፤ ነገር ግን ኡርቢኖ እንዳላገኘው ይናገራል፡፡ ቤተሰቦቹ በጣና ደሴቶች ውስጥ የሚገኙ አንድ የደብረ ታቦር ደብተራ ግን መጽሐፉን ሊያመጣለት ቃል እንደገባለት ኡርቢኖ ይገልጣል፡፡

ይህ ኡርቢኖ አገኘሁት ያለውና በአውሮፓውያን ቀለም በወረቀት የገለበጠው ‹የሐተታ ዘርዐ ያዕቆብ› ቅጅ ዛሬ በፈረንሳይ ቤተ መጻሕፍት የሚገኘውና Ms.234 የተመዘገበው ቅጅ ነው፡፡ ይህ ቅጅ ሐተታ ዘርአ ያዕቆብን ብቻ የያዘ ሲሆን ‹መጽሐፈ ሐተታ ዘዘርዐ ያዕቆብ› ይላል፡፡ የመጽሐፉን መጨረሻ የጨመረለት ወልደ ሕይወት የተሰኘው ደቀ መዝሙሩ መሆኑንም እንዲህ ሲል ይገልጠዋል ‹ወአነ ወልደ ሕይወት ዘተብህልኩ ምትኩ ወሰኩ ዝየ ዘንተ ንስቲተ - እኔ ወልደ ሕይወት የተባልኩት ምትኩ፣ እዚህ ላይ ጥቂት ጨመርኩ› ይላል፡፡ የራሱ መጽሐፍ እንዳለው ሲገልጥም ‹ወበእንተ ጥበብየሰ ዘአለብወኒ እግዚአብሔር ወመሀረኒ ዘርአ ያዕቆብ ፶ወ፱ ዓመተ ናሁ ጸሐፍኩ ወአነሂ ካልእ መጽሐፈ - እግዚአብሔር እንዳውቀው ስላደረገኝ፣ ዘርአ ያዕቆብም 59 ዓመት ስላስተማረኝ ጥበብ እኔም ሌላ መጽሐፍ ጻፍኩ› ብሏል[1]፡፡ መጽሐፉ ወልደ ጊዮርጊስ የተባለ ሰው ወልደ ዮሴፍ በሚባል ጸሐፊ እጅ ያስገለበጠው መሆኑን በመጨረሻው ላይ ይገልጣል[2]፡፡

 በዚህ መጽሐፍ መጨረሻ ላይ ስለ ወልደ ሕይወት መጽሐፍ ፍለጋ ኡርቢኖ ሰፋ ያለ ማስተዋሻ በላቲን ጽፎ ነበር ‹ይህንን መጽሐፍ እየፈለግኩት ነው፡፡ ነገር ግን አላገኘሁትም፡፡ አንድ ሊቅም ለትንሣኤ ወደ ጣና ደሴት ሄዶ ሲመለስ ሊያመጣልን ቃል ገብቶ ነበር፡፡ መጽሐፉን ያገኘሁት በአጋጣሚ ነው፡፡ ከደንቢያ ዘመቻ የተመለሰ ወታደር መዝሙረ ዳዊት እፈልግ እንደሆነ ጠየቀኝ፡፡ እኔም መጽሐፉን አይቼም እንደሆነ ካወቅኩ በኋላ ገዛሁት፡፡ ከሁለት ዓመታት በፊት የዚህ ተመሳሳይ የሆነ መጽሐፍ አይቼ ነበር፡፡ ነገር ግን መጽሐፉ በጥሩ ይዞታ ላይ አልነበረም፡፡ (ይሄኛው መጽሐፍ) የመጨረሻዎቹ ሁለት አንቀጾች የሉም፡፡ ጸሐፊውንም ‹ዘያዕቆብ› እንጂ ‹ዘርዐ ያዕቆብ› አይልም፣ የተጻፈው ግን በጥሩ የእጅ ጽሑፍ ነው፡፡ 104 ገጾች ያሉት ዳጎስ ያለ መጽሐፍ ነው፡፡ መጽሐፉን በትንንሽ ብራናዎች በጎላ የጻፍኩት ለመላክ እንዲመቸኝ ነው፡፡ ምክንያቱም ከበድ ያለ መጽሐፍ ለመላክ ስለማይቻል፡፡ በኢትዮጵያ ቀለም ብጽፈው ርጥበት በመንገድ ላይ ያበላሸዋል ብዬ ፈራሁ›[3] ይላል፡፡ ኡርቢኖ ይህንን መጽሐፍ የገለበጠበትን ቀለም ከእንግሊዛዊው የዐፄ ቴዎድሮስ አማካሪ ከፕላውዴን እንዳገኘ ገልጦ ነበር፡፡ ከልጅነቱ ጀምሮ በያዘው ሕመም እየተሰቃየ መሆኑን፣ ነገር ግን መምህሩን ዲ. አባዲን ለማስደሰት መጣሩን ገልጦለታል፡፡ እንዲያውም ‹ድኻ በጉልበቱ፣ ባለጸጋ በሀብቱ› የሚለውን የአማርኛ አባባልም ጠቅሶለት ነበር፡፡ ርዳታው እንዳይለየው ሲል፡፡ የተጻፈው በደብረ ታቦር ከተማ የካቲት 28፣ 1853 በደብዳቤው መጨረሻ ላይ ይጠቅሳል፡፡

      ይህ አሁን ኡርቢኖ አገኘሁት የሚለን ቅጅ በታሪክ ሦስተኛው ቅጅ መሆኑ ነው፡፡ 

           1.  የባለ መድኃኒቱ ቅጅ 

          2. ኡርቢኖ በወረቀት ገልብጦ የላከው ቅጅ (Ms. 234) 

          3. አሁን ያገኘውና በብራና ተጽፎ በሚገባ የተደጎሰ፣ በጥሩ የእጅ ጽሑፍ የተጻፈው ቅጅ

ቅጅ 215

 ይህ የኡርቢኖ ገለጣ እውነት ከሆነ በ19ኛው መክዘ አያሌ የሐተታ ዘርአ ያዕቆብ ቅጅዎች ነበሩ ማለት ነው፡፡ ታድያ የት ሄዱ? አንዳንዶች መጽሐፉ ከቤተ ክርስቲያን ትምህርት ጋር ስለሚጋጭ ‹ደባትሩ› አጠፉት ይላሉ፡፡ በዐፄ ዘርአ ያዕቆብ ዘመን ውግዘት ገጥሟቸው የነበሩት ደቂቀ እስጢፋኖሳውያን የጻፏቸው ድርሳናት ተገኝተዋል፡፡ በቦሩ ሜዳ ጉባኤና ከዚያም በፊት በነበሩት ጉባኤያት ሲወገዙ የኖሩት ቅባቶችና ጸጎች ድርሳኖቻቸውን አግኝተናል፡፡ የዚህን ያህል ውግዘት ያልገጠመው ‹ፈልስፋ‹ና የደቀ መዝሙሩን መጻሕፍት ቅጅዎች ግን ከMs. 234ና ከ215 በስተቀር አላገኘንም፡፡ በተለያዩ ዘመናት በመጡ አሳሾች፣ የመጻሕፍት ሰብሳቢዎችና አጥኝዎች ሊገኝ አልቻለም፡፡ ከጣና ገዳማትና ከአካባቢው አያሌ መጻሕፍትን ጭኖ የሄደው ስኮትላንዳዊ ጄምስ ብሩስ አላገኘውም፡፡ ከ12ሺ መጻሕፍትት በላይ በማይክሮ ፊልም ያነሣው የኢትዮጵያ የብራና መጻሕፍት ማይክሮ ፊልም ድርጅትና በሺዎች የሚቆጠሩ መጻሕፍትን በአውሮፓ ኅብረት ድጋፍ ከሰሜን ኢትዮጵያ በዲጂታል ቅጅ የሰበሰበው የሐምቡርግ ፕሮጀክትም አላገኘውም፡፡ ለምን?

የመጽሐፉን ተጨማሪ ቅጅዎችንም ባናገኝ እንኳን ቢያንስ ለምን በሌሎች የኢትዮጵያ መጻሕፍት መጽሐፉ ወይም ዘርአ ያዕቆብ ተጠቅሶም አናገኘውም?

እዚህ ላይ አንድ ምሳሌ ላንሳ፡፡ ከሊላ ወዲምናህ የሚባል ጥንታዊ መጽሐፍ አለ፡፡ ይህ መጽሐፍ የግእዝ ቅጅው አልተገኘም፡፡ በዚህ የተነሣም ‹በግእዝ ይህ መጽሐፍ አልነበረም› የሚል አስተያት የሰጡ ሊቃውንት ነበሩ፡፡ ነገር ግን መጽሐፉ እስካሁን ባይገኝ እንኳን አባ ባሕርይ በመዝሙረ ክርስቶስ ድርሰቱ ጠቅሶት ተገኝቷል፡፡ በዚህም ከ16ኛው መክዘ በፊት ይህ መጽሐፍ እንደነበረ አንዱ ማስረጃ ሆኗል[4]፡፡ የዐፄ ሱስንዮስ ዜና መዋዕል እስካሁን አንድ ቅጅ ብቻ ነው ያለው[5]፡፡ ነገር ግን የንጉሡ ሕልውናና ታሪክ በሌሎች ታሪከ ነገሥቶችና መዛግብት ተጠቅሶና ተተርኮ እናገኘዋለን፡፡ በዘመናቸው ግማደ መስቀሉ የመጣው፣ ከዐፄ ዳዊት ጋር ልዩ ቀረቤታ የነበራቸው፣ ከቤተ ኤዎስጣቴዎስ ደቀ መዛሙርት እንደ አንዱ የሚጠቀሱት ግብጻዊው 87ኛ ሊቀ ጳጳስ አባ ማቴዎስ(1370-1400) ገድል በግእዝ እስካሁን የተገኘው አንድ ቅጅ ብቻ ነው[6]፡፡ ነገር ግን በግሼ አምባ በተገኘው የመጀመሪያው ተአምረ ማርያም[7] እና ገድለ አቡነ ተክለ ሃይማኖት ታሪኩን በአጭሩ ከማቅረብ በተጨማሪ ስሙን ጠቅሰውት ይገኛሉ፡፡ የ‹ሐተታ ዘርአ ያዕቆብ›ና የ‹ሐተታ ወልደ ሕይወት› ሁኔታ ግን ከሁሉም ለየት ይላል፡፡ ለምን?

ቅጅ 234

 ኡርቢኖ የመጀመሪያውን ቅጅና ሦስተኛውን ቅጅ አነጻጽሮ ለዲ. አባዲ በላከው ደብዳቤ ላይ የሰጠው አስተያየት አስገራሚ ነው፡፡ የመጀመሪያውን ቅጅ በሚገባ ለማየትም ሆነ ለመገልበጥ ጊዜ አጣሁ ያለው ሰው ሁለቱን ቅጅዎች አንድ ባለሞያ በሚያደርገው መንገድ ሲያነጻጽር እናገኘዋለን፡፡ በወልደ ሕይወት ሐተታ መጨረሻ የሠፈረው መግለጫ(Colophon) በባለ መድኃኒቱ ቤት የተገኘው መጽሐፍ በምእራፍ 15 ላይ አሜን ብሎ እንደሚጨርስ ይናገራል፡፡ በዚህ ጥልቀት እንዴት ጊዜ ያጣበትን መጽሐፍ እንዳስታወሰው አስገራሚ ነው፡፡

ይህ አሁን ኡርቢኖ ታሪኩን የሚነግረንና ‹ሐተታ ዘርአ ያዕቆብ›ን ከ‹ሐተታ ወልደ ሕይወት› ጋር የያዘው ቅጅ Ms.215 በሚል ቁጥር የሚታወቀውና በፈረንሳይ ብሔራዊ ቤተ መጻሕፍት በአንቶኒዮ ዲ.አባዲ መጻሕፍት ስብስብ ውስጥ የሚገኘው ነው፡፡ ገልባጩ ኢትዮጵያዊ ሲሆን የዘርአ ያዕቆብን መጽሐፍ ‹ገድለ ዘርአ ያዕቆብ› ይለዋል፡፡ ጥርት ያለ አጻጻፍ አለው፡፡ የዲ. አባዲን ስብስብ ስናየው ይህን መጽሐፍ የገለበጠው ሰው ደብተራ ገብረ ማርያም ዘቤተ ልሔም መሆኑን እንረዳለን፡፡ ከዚህ መጽሐፍ በተጨማሪ በMs.211 የተመዘገበውን ‹እግዚአብሔር ነግሠ›፤ በMs. 200 የተመዘገበውን ‹ፍትሐ ነገሥት› የገለበጠ ባለ ውብ እጅ ጸሐፊ መሆኑን የእጅ ጽሑፉን በማስተያየት ለማወቅ ይቻላል፡፡

በቤተ ልሔም ድጓን ለማስመስከር ድጓን መጻፍና ማመልከት የግድ ነው፡፡ በዚህ የተነሣም በቤተ ልሔም የእጅ ጽሕፈት ቤት ነበረ፡፡ እንደነ ደብተራ ገብረ ማርያም ያሉት ይህንን ነበር የሚሠሩት[8]፡፡ ኡርቢኖ 5 ዓመታት በዚህ አካባቢ ተቀምጧል፡፤ ወና ዓላማውም ይህንን የሀገርኛ ምሁራን ሀብት ፍለጋ መሆኑን ለመገመት ይቻላል፡፡ ምንም እንኳን ለደባትር የነበረው አመለካከት ዝቅ ያለ ቢሆንም ዕውቀታቸውን ግን ተጠቅሞበታል፡፡ በነገረ ጽሕፈት ጥናት(codicological) የኡርቢኖን ስብስቦች ስናይ የተዘጋጁት በቤተልሔም ነው[9]፡፡ ኡርቢኖ ግን ራሱ እንዳዘጋጀ ነው በየደብዳቤው የሚገልጠው፡፡ ለምን?

ይህ Ms. 215 የተጻፈው በቤተልሔም የእጅ ጽሕፈት ቤት መሆኑን በመልክዐ ጽሕፈት ጥናት (paleographic analysis) ማረጋገጥ ተችሏል[10]፡፡ ኡርቢኖ በድንገት እንዳገኘው ቢገልጥም መጽሐፉ ግን በቤተ ልሔም የጽሕፈት ቤት ደብተራ ገብረ ማርያም ጊዜ ወስዶ የጻፈው ነው፡፡ ታድያ ኡርቢኖ ለምን መዋሸት አስፈለገው? 

የኡርቢኖ ማስተዋሻ ቅጅ 234

 ኡርቢኖ ይህንን ቅጅ ለአንቶኒዮ ዲ.አባዲ የላከለት ከኢትዮጵያ ተባርሮ በሱዳን በኩል ካይሮ በገባ ጊዜ በ1848 ዓም (እኤአ በ1856) ነው፡፡ አንቶኒዮ ዲ. አባዲ ይህን ቅጅ ሲያገኝ ‹እውነተኛ(Authentic)እና የተሟላ ነው ብሎ ተቀበለው፡፡ ለ234 የሰጠውንም ቦታ ቀነሰው፡፡ እርሱ ብቻ ሳይሆን ሌሎች ሊቃውንትም 215ን እንደ ዋና አድርገው ሥራቸውን ሠርተዋል፡፡ አብዛኞቹ ወደ አማርኛ የተተረጎሙት ቅጅዎችም ይህንን መሠረት አድርገው የተጻፉ ናቸው፡፡ የዚህን ቅጅ ችግር ግን በቀጣይ የማሳየው ይሆናል፡፡

መጽሐፉ በ1856 ፓሪስ ደርሰ፡፡ በ1904 ኢኖ ሊትማን Ms. 215 እንደ ዋና ቅጅ በመጠቀም የላቲን ትርጉምና ጥናታዊ ቅጅ አሳተመ[11]፡፡ ሊትማን ‹ሐተታ ዘርአ ያዕቆብ› የሚለውን ከMs. 234 ቢወስድም ነገር ግን ምንጩን አልጠቀሰም፡፡ ‹ፍልስፍና› የሚለውን ቦታ ሰጥቶ መጻሕፍቱ ‹የኢትዮጵያ ፍልስፍና› ብሏቸዋል፡፡ ሊትማን መጽሐፉ ከኢትዮጵያ ሥነ ጽሑፍ የተለየ ጠባይ እንዳለው ተረድቷል፡፡ ‹የዐረብ ተጽዕኖ አለበት› እስከማለትም ደርሷል፡፡ በ1916 ደግሞ ‹ዘርአ ያዕቆብ ብቸኛው የአቢሲኒያ አሳቢ›(Zar'a Ya'eqob, ein Denker einsamer in Abessinien) በሚል ርእስ አንድ ጥናት አሳትሟል፡፡ ሩሲያዊው ቦሪስ ቱራየቭ ደግሞ በ1905 የ‹ወልደ ሕይወትን ሐተታ› በመተው የዘርአ ያዕቆብን ብቻ Ms. 215ን እንደ ዋና ወስዶ ከ234 ጋር በማነጻጸር ሠራው፡፡ ‹የ17ኛው መክዘ ነጻ አሳቢ ኢትዮጵያዊ› በሚል ርእስ ጥናት አሳትሞ ነበር፡፡ ሁለቱም ሊቃውንት ሐተታዎቹ የኢትዮጵያውያን ድርሳናት መሆናቸውን ገልጠዋል፡፡

በ1907 ደግሞ ኬ. ቤዞልድ (K. Bezold) ሁለቱን ቅጅዎች በማስተያየት አንድ የጥናት ሥራ አሳተመ፡፡ በዚህ ጥናቱ የሊትማንን ስሕተቶች ከማሳየቱም በላይ በሁለቱ ቅጅዎች(215 ና 234) መካከል ያለው ልዩነት ከሰዋሰው፣ ከፊደላትና ከሌሎች ቀላል ልዩነቶች የሰፋ መሆኑን አመለከተ[12]፡፡ ታዋቂው የኢትዮጵያ ጥንታዊ ሥነ ጽሑፎች አጥኝ ኮንቲ ሮሲኒ በ1914 የዲ. አባዲን መጻሕፍት ካታሎግ ሲሠራ መጽሐፉ የፍልስፍና ሥራ መሆኑንን መስክሮ ነበር፡፡ በ1920 ግን ይህንን ሐሳቡን ቀይሮ ሌላ ተች ጥናት አሳተመ፡፡ ለዚህ ምክንያቱ ደግሞ የኢትዮጵያዊው ካቶሊካዊ የአባ አየለ ተክለ ሃይማኖት ሥራ ነው፡፡ ምን ይሆን? እንቀጥላለን፡፡

---

[1] Ms. 234, fol.31a

[2] Ms. 234, fol.31a

[3] Ms. 234, fol.31b-32a

[4] EMML 3473,fol.84;

[5] ጄምስ ብሩስ በ1770 ከጎንደር ያመጣው

[6] EMML  8071

[7] EMML 9002

[8] Ms. 200 የተመዘገበው ፍትሐ ነገሥት ላይ ጸሐፊው ደብተራ ገብረ ማርያም ዘቤተ ልሔም መሆኑን በ1843 ዓም ለአባ ጀስት እንደጻፈለትም ይገልጣል፡፡

[9] Aissatou Mbodj-Pouye et Anais Wion, Hatata Zar’a Ya’eqob, Episod 1, 2013

[10] Aissatou Mbodj-Pouye et Anais Wion, Hatata Zar’a Ya’eqob, Episod 1, 2013

[11] Philosophi abessini. (Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, 18-19; Scriptores Aetiopici, 1-2)

[12] Bezold, K., 1907, "[CR of the critical edition of the text by E. Littmann]," Deutsche Literatur, p. 1242-1244.